Adli Yardım Nedir? Kimler Faydalanır? Nasıl Başvurulur?

İÇİNDEKİLER

1. Adli Yardım Nedir?

2. Adli Yardımdan Kimler Faydalanır?

3. Adli Yardımdan Hangi Davalarda Faydalanılır?

4. Adli Yardım Neleri Kapsar?

5. Adli Yardımla Ertelenen Yargılama Giderlerinin Tahsili

6. Adli Yardım Kararının Kaldırılması

7. Adli Yardım Başvurusu Nasıl Yapılır?

8. Başvurunun Reddi Kararına İtiraz

9. Arabuluculukta Adli Yardım

10. Kaynakça

ADLİ YARDIM NEDİR?

Hukuk sistemimizde bir davanın açılması ve sürdürülmesi için ödenmesi gereken birtakım harçlar ve giderler vardır. Ancak bu harç ve giderler başvurucuların ekonomik durumuna göre belirlenmediği için herkes aynı tutarları ödemek zorunda kalmaktadır. Bunun yanı sıra avukat yardımından yararlanmak isteyen kişiler avukatlık vekalet ücreti de ödemek zorundadır.

Bu ödemeler bazen azımsanmayacak kadar yüksek tutarlara çıkabilmekte ve kişilerin ekonomik sıkıntı çekmesine sebep olmaktadır. Bu olumsuzluklar sebebiyle, temelleri Osmanlı hukukuna dayanan adli yardım uygulaması hukukumuza da getirilmiştir.

Adli Yardım, mali gücü yetersiz olanların dava açma hakkından yoksun kalmaması için getirilmiş bir ilkedir. Mali olanakları yetersiz kişilerin dava harç ve masraflarından yargılama sonuna kadar muaf tutulması ve kendisi için baro tarafından ücretsiz avukat görevlendirilmesidir. 

ADLİ YARDIMDAN KİMLER FAYDALANIR?

Hukukumuzda adli yardıma ilişkin temel düzenlemeler genel olarak HMK’da yer almaktadır. Adli yardım HMK’nın 334’üncü ila 340’ıncı maddeleri arasında düzenlenmiştir. Ayrıca TBB Adli Yardım Yönetmeliği’nde de detaylı düzenlemeler yer almaktadır.

HMK’nın 334.maddesine göre;

Kendisi ve ailesinin geçimini önemli ölçüde zor duruma düşürmeksizin, gereken yargılama veya takip giderlerini kısmen veya tamamen ödeme gücünden yoksun olan kimseler, iddia ve savunmalarında, geçici hukuki korunma taleplerinde ve icra takibinde, taleplerinin açıkça dayanaktan yoksun olmaması kaydıyla adli yardımdan yararlanabilirler. 

Adli yardımdan ancak gerçek kişiler faydalanır. Kamuya yararlı dernek ve vakıfların da adli yardımdan faydalanabileceğine ilişkin hüküm Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiş olup, iptal kararı 21/08/2025 tarihinde yürürlüğe girecektir. 

Adli yardım talebinde bulunan gerçek kişinin davada hangi tarafta bulunduğunun bir önemi yoktur. Bu açıdan adli yardım talebinde bulunan kişi davada davacı olabileceği gibi davalı da olabilir.

Ayrıca Türk vatandaşı olmayan yabancılar da adli yardımdan faydalanabilirler. Ancak yabancıların adli yardımdan faydalanabilmeleri ayrıca karşılıklılık (mütekabiliyet) şartına bağlı tutulmuştur. 

ADLİ YARDIM TALEBİNİN KABULÜNDE ARANAN “HAKLILIK” VE “YOKSULLUK" KOŞULU

Adli yardım talebinin kabul edilmesi için haklılığın tam olarak ispatlanması gerekmez. Yalnızca adli yardıma konu edilen davada ileri sürülecek taleplerin dayanağının olması ve başvuruda belirtilmesi gerekmektedir. Haklılık koşulu, ilk bakışta asıl davayı kazanma olasılığının, kaybetme olasılığına göre daha fazla olmasıdır. Diğer bir ifade ile buradaki ispat daha çok ilk görünüşte açıkça haksız durumda bulunmamak ve hâkimde haklı olunduğu konusunda bir izlenim uyandırmaktır. Asıl davada başarısız olunacağı açıkça anlaşılıyorsa adli yardım talebi kabul edilmez.

Yoksulluk koşulunda ise genel anlamda yoksulluk değil, nisbi bir yoksulluk aranır. Adli yardım talebinde bulunan kişi, genel olarak yoksul olmayabilir; ancak, yargılama giderlerini ödediği takdirde kendisinin ve ailesinin geçimi önemli ölçüde sıkıntıya düşecekse, yoksulluk koşulu var sayılır. Burada özellikle kişinin sabit bir gelirinin olup olmadığı ve varsa gelirinin miktarı önem arz eder. Yoksulluk şartı nispi bir nitelik taşıdığından, kişinin ekonomik durumunun yanında, açılan veya açılması düşünülen davada yapılacak masraf miktarlarının da dikkate alınması gerekir.

(334.Maddenin ilk halinde yer alan “haklı oldukları yolunda kanaat uyandırmak” ibaresi “taleplerinin açıkça dayanaktan yoksun olmaması” şeklinde değiştirilmiştir. Böylece adli yardımdan yararlanabilecek olanların kapsamı genişletilmiştir. Bu sayede artık adli yardıma başvurmak için haklılığı yaklaşık olarak ispatlama zorunluluğu kalmamış, yalnızca taleplerin dayanağı olması şartı getirilmiştir.)

ADLİ YARDIMDAN HANGİ DAVALARDA FAYDALANILANILIR?

Adli yardım sistemi ceza davaları dışındaki davalar içindir. Ceza davalarında adli yardım sistemi farklı yapılandırılmıştır.  Adli yargıda hukuk mahkemelerinde ve idari yargıda dava açarken veya aleyhe dava açılmışsa adli yardım talep edilebilir.

Örneğin boşanma, nafaka, velayet, miras, işçi alacağı, tazminat, idari işlemin iptali, vergi, tapu iptali vb. konulara ilişkin açılacak davalarda adli yardımdan faydalanılabilir.

ADLİ YARDIM NELERİ KAPSAR?

Adli yardımın kapsamı HMK’nın 335.maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre:

(1) Adli yardım kararı, ilgiliye, aşağıdaki hususları sağlar:

a) Yapılacak tüm yargılama ve takip giderlerinden geçici olarak muafiyet.

b) Yargılama ve takip giderleri için teminat göstermekten muafiyet.

c) Dava ve icra takibi sırasında yapılması gereken tüm giderlerin Devlet tarafından

avans olarak ödenmesi.

ç) Davanın avukat ile takibi gerekiyorsa, ücreti sonradan ödenmek üzere bir avukat temini.

(2) Mahkeme, talepte bulunanın, yukarıdaki bentlerde düzenlenen hususlardan bir kısmından yararlanmasına da karar verebilir.

(3) Adli yardım, hükmün kesinleşmesine kadar devam eder.

!! Adli yardım kapsamında Baro tarafından atanan avukata noterden çıkarılacak vekaletnamenin ücretini, vekaletnameyi çıkaracak kişi öder. Vekaletname ücreti adli yardımdan karşılanmaz.

!! Barolar adli yardım kapsamında yalnızca avukatlık hizmeti sağlar. Yoksa Baronun veya Baronun atadığı avukatın dava/takip yargılama giderlerini karşılama yükümlülüğü yoktur. 

Adli yardım kapsamında atanan avukat, davanın açılacağı mahkemeden yahut icra takibinin yapılacağı icra müdürlüğünden müvekkilinin işin sonuna kadar yargılama giderlerinden muaf tutulmasını talep eder. Mahkeme/icra müdürlüğü talebi kabul edip etmeme hususunda serbesttir. Talebin reddedilmesi durumunda yargılama giderleri müvekkil tarafından karşılanır.

ADLİ YARDIMLA ERTELENEN YARGILAMA GİDERLERİNİN TAHSİLİ

Adli yardım kararından dolayı ertelenen tüm yargılama giderleri ile devletçe ödenen avanslar dava veya takip sonunda haksız çıkan kişiden tahsil olunur. Adli yardımdan yararlanan kişinin haksız çıkması hâlinde, uygun görülürse yargılama giderlerinin en çok bir yıl içinde aylık eşit taksitler hâlinde ödenmesine karar verilebilir. (HMK m.339/1)

Adli yardım kararından dolayı Devletçe ödenen veya muaf tutulan yargılama giderlerinin tahsilinin, adli yardımdan yararlananın mağduriyetine neden olacağı mahkemece açıkça anlaşılırsa, mahkeme, hükümde tamamen veya kısmen ödemeden muaf tutulmasına karar verebilir. (HMK m.339/2)

!! Adli yardımdan yararlanan kişi, dava sonunda, nafaka alacakları hariç olmak üzere maddi bir yarar (tazminat vs.)  elde etmesi halinde avukata ödenen ücret ile elde edilecek maddi yararın %5’ini baroya öder. (Avukatlık Kanunu m.180/1-e)

ADLİ YARDIM KARARININ KALDIRILMASI

Adli yardımdan yararlanan kişinin mali durumu hakkında kasten veya ağır kusuru sonucu yanlış bilgi verdiği ortaya çıkar veya sonradan mali durumunun yeteri derecede iyileştiği anlaşılırsa adli yardım kararı kaldırılır.

Adli yardımdan yararlanan kişi, adli yardım isteminin haksız olduğunun sonradan anlaşılması veya verdiği bilgi ve belgelerin doğru olmadığının tespiti halinde görevlendirilen avukata ödenen ücretin iki katını ve yapılmış masrafları yasal faizleri ile geri verir.

Adli yardıma başvuran kişinin görevlendirilen avukatı azletmesi, başka bir avukatı vekil tayin etmesi, adli yardım talebinden kendi isteğiyle vazgeçmesi, davadan feragat etmesi ya da aleyhindeki davayı kabul etmesi halinde ise, avukata ödenen ücret ve yapılmış masrafları yasal faizleri ile geri verir.

ADLİ YARDIM BAŞVURUSU NASIL YAPILIR?

Barolara ya da ilgili mahkemelere adli yardım için başvurmak mümkündür. Ancak iki başvuru şeklinde sağlanan destekler değişkenlik göstermektedir. Baronun sağladığı adli yardım yalnızca avukatlık hizmetini kapsar (Av.K. m.176). Mahkemelerce yahut icra müdürlüklerince verilecek adli yardım kararı ise yargılama giderlerini kapsar.

Baroya yapılan adli yardım başvurusu üzerine atanacak avukat, dava/takip dilekçesinde adli yardım talebinde bulunur. Talebin kabulü halinde, işin sonuna kadar adli yardımdan yararlanacak kişi yargılama giderinden muaf tutulur. Başvurunun reddi halinde yargılama giderlerini müvekkil öder. Müvekkil zorunlu giderleri ödemekten kaçınırsa, Baronun atadığı avukatın görevi sona erer.

Barolara yapılacak başvurularda talebin doğrudan adli yardım bürolarına gerekli evraklar ile iletilmesi gerekmektedir. Başvuru için talep sahibinin; kayıtlı taşınır ve taşınmaz mal bilgilerine, aylık kazancına, ailevi durumuna, bakımından yükümlü olduğu kişilere dair gerekli evrakları derleyerek büroya sunması beklenmektedir. 

Mahkemelere yapılacak başvurularda ise başvuru sahibinin talebini ve durumunu kanıtlar nitelikteki tüm belgeleri hazırlayarak ilgili mahkemeye sunması gerekmektedir. Adli yardıma dair değerlendirme ve karara bağlama yükümlülüğü başvuru yapılan büroya ya da mahkemeye aittir.

BAŞVURU FORMUNA EKLENECEK BELGELER

TBB Adli Yardım Yönetmeliğinin Ekinde Baroya yapılacak adli yardım başvurusunda sunulacak belgeler belirtilmiştir. Ancak yine de başvurucular, başvurularında adli yardım talep edecekleri Baronun internet sitesinde sayılan belgeleri dikkate almalıdırlar. 

TBB Adli Yardım Yönetmeliğinde Sayılan Belgeler:

1- T.C. Kimlik Kartı Fotokopisi

2- E-Devletten Alınacak Nüfus Kayıt Örneği Çıktısı

3- E-Devletten Alınacak Yerleşim Yeri (İkametgâh) Belgesi Çıktısı

4- E-Devletten Alınacak Araç Kaydı Sorgulama Sonucu Çıktısı

5- E-Devletten Alınacak Tüm Türkiye Genelindeki Taşınmaz Kaydına veya Web Tapudan Taşınmaz Kaydına İlişkin Sorgulama Sonucu Çıktısı

6- Çalışıyorsa Maaş Bordrosu/Gelir Belgesi (çalışmıyorsa E-Devletten Alınacak SGK 4A-4B-4C Gelir Belgesi)

7- E-Devletten Alınacak Gelir Testi Sonucu Sorgulama Sonucu Çıktısı

8- E-Devletten Alınacak Çiftçi Kayıt Sistemi Sorgulama Sonucu Çıktısı

9- E-Devletten Alınacak Tarım ve Orman Bakanlığı Sorgulamaları Çıktısı

10- E-Devletten Alınacak Alacaklı ve Borçlu Olduğu İcra Dosyası Sorgulama Sonucu Çıktısı

11- E-Devletten Alınacak Mevduat / Katılım Fonu Hesabı Bulunan Banka Sorgulama Sonucu Çıktısı

12- E-Devletten Alınacak Sahibi / Ortağı / Yetkilisi Olduğum Ticari İşletme veya Şirketler Sorgulama Sonucu Çıktısı

13- E- Devletten Sosyal Yardım Bilgileri Sorgulama Sonucu Çıktısı (Son 2 Yıl İçerisinde Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfına Başvurup Başvurmadığına İlişkin Çıktı)

14- Açılmış Dava Var ise Dosya Fotokopisi

BAŞVURUNUN REDDİ KARARINA  İTİRAZ

Adli yardım talebinin reddine ilişkin kararlara karşı, tebliğinden itibaren iki hafta içinde kararı veren mahkemeye dilekçe vermek suretiyle itiraz edilebilir. İtiraz incelemesi neticesinde verilen karar kesindir.

Adli yardım talebi reddedilirse, ödeme gücünde sonradan gerçekleşen ciddi bir azalmaya dayanılarak tekrar talepte bulunulabilir. 

Adli yardım, daha önce yapılan yargılama giderlerini kapsamaz.

ARABULUCULUKTA ADLİ YARDIM

Arabuluculuk ücretini karşılamak için adli yardıma ihtiyaç duyan taraf, arabuluculuk bürosunun bulunduğu yerdeki sulh hukuk mahkemesinin kararıyla adli yardımdan yararlanabilir. Bu konuda 12/1/2011 tarihli ve 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanununun 334 ila 340 ıncı maddeleri kıyasen uygulanır. (Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu, Madde 13/3)

KAYNAKÇA

1. 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu

2. 1136 Sayılı Avukatlık Kanunu

3. TBB Adli Yardım Yönetmeliği

4. Adalet Bakanlığı, “Mağdur Bilgilendirme”, erişim:13 Ocak 2025, https://magdurbilgi.adalet.gov.tr/282/Adli-Yardim

5. Mehmet Akbal, “Medeni Yargılama Hukukunda Adli Yardım”,TBB Dergisi (2011):147-173.